jueves, abril 22, 2021

Soy libro


De todas mis obsesiones, que adoro, como es lógico,lo trágico es querer desangrarse deshaciéndose de uno mismo, los libros son los que más me pierden. Es decir, me ganan. Mi año pandémico, ha venido acompañado de otras tragedias a cada cual más humana, a cada cual más enriquecedora y desafiante. Todas van conmigo de la mano sosteniéndome en el hermosísimo camino de la vida, en el que me acompañan seres tan dignos como los corondeles de mis libros. Cuando no pude leer, aquellos días de marzo, por cansancio, bloqueo o dolor, ahí estaba la voz de la filósofa para acariciar mis horas de sueño. 

Ahí estuvieron, las horas nocturnas de supervivencia y pastillas que ahora recuerdo con alivio y agradecimiento. Gracias Mercedes Menchero. Cada libro y cada música fueron el mejor calmante para el alma. Abrazada a mamá, tratando de recoger entre mis brazos la memoria que se le iba a raudales al tiempo que suplicaba ayuda. Como si yo pudiese evitar que la quemase el sol, apagándolo con mis descontrolados suspiros mientras velaba su desesperanza. 

Me sujeté bien fuerte a las páginas de Zambrano, como me cogía de tu mano, mamá, cuando de pequeñita temía perderte cada vez que tosías. 

El ocho de marzo, como si el mismo destino te iluminara en medio de tu desconexión, nos prevenías contra el peligro que se respiraba en aquel siniestro silencio de los patios de tu casa. Creo que heredé esa manía de ver un poco más allá del peligro. Me había pasado la semana anterior coleccionando pastillas por si se desataba el caos. Y el caos llegó.

Mi deseo de comprender se saciaba los días de ensordecedor silencio caminando con María por los exóticos paisajes de Puerto Rico, y me reconfortó la experiencia del exilio. Le sonreí a Rosa Chacel porque entendí aquello de que "el exilio hay que ganárselo". Confinada en mi casa rodeada de andamios y ensordecedores taladros fui, soy muy feliz, compartiendo tus secretos con mis dos bellezas. Ojalá todas os pudieseis perder conmigo en los claros del bosque de María, en la poesía de su razón vital y en los intríngulis chacelianos.

De repente no importan las obras de la fachada,   las comparecencias del presidente del gobierno ni el Boletín Oficial, cuando entre tus manos tienes el horizonte infinito de mar de Shruff End de Iris Murdoch. Son seiscientas páginas de viento huracanado que te despierta cada día para que comprendas que la vida consiste en sujetarse fuertemente a una ola para disfrutar de la belleza del paisaje y de la bondad de tus dos amores, que diría Esmeralda Almonacid.

Cuando necesité poesía para comprender la cólera ambiente, Chantal Maillard me llevó a Benarés, y me explicó las cosmogonía de otra civilización, que es hija de la Diosa Blanca; se entienden muchas cosas remontándose a la primera ficción. Matar a Platón tiene sus ventajas. Y además hay poemas como este, Hay un niño pequeño, desnudo en el balcón / algo cae oblicuo, no sé si el sol, la tarde, o quizá sea la calada / el caso es que aquel niño tiene la piel dorada / en razón de la oblicuidad / De sus dedos escapan burbujas transparentes y su risa / es agua jabonosa que resbala en el aire y cae oblicuamente como un eco / de estrellas impacientes / Pero el niño dorado se cansa y la madre aparece / Ella mira hacia abajo, se endereza de golpe / levanta al niño con la fuerza del grito que reprime / e inicia el gesto que habrá de ocultar / en los ojos del hijo, su propio espanto / Apenas tiene tiempo, el pequeño inmortal / de señalar con un dedo infinito / a una paloma que pasa rozando / la reja del balcón /[escucharlo mentalmente recitado con la voz de Chantal, claro]

Felicidades a todos los nacidos en mi día preferido en el que nací, dicen. Veintitrés libros irán asomando en esta página efímera para colmar las incertidumbres. 




martes, diciembre 29, 2020

Contra el odio, Carolin Emcke

  

    O odio, como a ira, ou o resentimento, forman parte das emocións tristes que asolagan o noso presente e que cando acadan un nivel de ola a presión estouran de mil maneiras, pero sempre producindo un dano e un sufriminto as máis das veces irremediábel. O odio, ademais de desencadear todo tipo de calamidades e dor, ten a perversa cualidade de separar e afastar aos seres humanos uns dos outros, coma se fose unha sustancia repelente que inhibe calquera pulsión de piedade, empatía, solidariedade ou simplemente respecto pola vida. 
    Hai tempo que os anaqueis das nosas librarías acollen monografías que tratan de entender esta paixón velenosa e persistente. Cicais a historia e a filosofía sexan os mellores cumios dende os que albiscar a orixe deste antipático sentimento. A arqueoloxía amosa que a tecnoloxía de case todas as civilizacións coñecidas produciu sobre todo ferramentas cuxa finalidade é case sempre defensiva, o que indica que a xenreira ou aversión ao outro, foi unha constante no tempo. 
    Dende a filosofía, o fenómeno da ira foi o estímulo que animou a pensar, a intentar comprender o mundo. Esta teima por odiar, a ira, a cólera, cicais foi un bo motivo para que os antigos poetas, os aedos, deixasen pegada por escrito destes feitos. Lembrade que a primeira palabra da Ilíada, nada menos que a primeira manifestación escrita da nosa literatura é precisamente esa palabra: μῆνιρ, menis. Manía, depresión (1).
    O libro de Carolin Emcke, é unha chamada de urxencia que nos obriga a pensar, primeiro paso para a actuación imprescindible se queremos deter esta deriva de odio global na que xa non hai que intuir o final, porque o estamos vivindo dun xeito tamén global. A frase que incorpora a capa do libro "non quero que o novo pracer de odiar libremente se normalice", resume moi ben a situación. Todos coñecemos a solución da actual ecuación, redes sociais máis anonimato dividido por capacidade crítica. O odio. Velaí está o fenómeno hater, por falar cun vocábulo de moda nesas mesmas redes. Todos, todas, fomos, somos ou seremos susceptibles de ser haters ou de padecelos. Pero Emcke non fala dunha moda das redes sociais, fenómeno que, coma todo o que toca, deforma unha realidade na que a xente sofre de verdade. O que interesa á autora e saber como se combate o odio. Para iso hai que entendelo, analizalo, pensalo, ou sexa, facer todo o que non fai precisamente o que odia. O odio, só pode combaterse rexeitando o convite ao contaxio. Só se consegue se atendemos constantemente ao matiz, se observamos atentamente e nos cuestionamos a realidade. Perecería pouca cousa, di a autora, pero abondaría con que os que aplauden e os indiferentes frente a situacións de odio se conteñan e duden de sí mesmos. Abondaría con que dende as institucións se respectase ás persoas que traballan polo ben común. Actuar contra as manifestacións de odio pode ser cousa do goberno, pero, segundo Emcke, somos cada una de nós, as persoas da sociedade civil, as que podemos impedir que os que odian fabriquen os seus obxectos a medida. 
    Emcke analiza diferentes contextos no que o odio pode atopar un ecosistema favorable. É interesante, por exemplo o tema da invisibilidade. Coa referencia á obra de Ralph Ellison, "O home invisible", a autora amosa como se pode chegar a considerar invisible, e polo tanto inexistente, a unha persoa ou colectividade, e polo tanto considerado como prescindible. 
    Tamén na relación amorosa é interesante a reflexión sobre a importancia de manter unha mirada activa, unha mirada propia. Aquí o exemplo é Lanzadeira, un personaxe de Shakespeare que por efecto dunha poción máxica se enamora da primeira persoa que ve, aínda que sexa alguén que ten cabeza de asno. A esperanza -a última das calamidades que contiña a caixa de Pandora- pode funcionar tamén como unha trampa, porque nos fai apartar a mirada de todo canto estorbe ou contradiga as nosas suposicións optimistas. Fronte a unha realidade desagradable, a esperanza pode ser, se non estamos atentos, unha falsa caricia, que impida a mirada activa que se precisa para non contaxiarse do odio. A preocupación da cidadanía, que se presenta hoxendía como o principal fundamento da acción política, é outro xeito de malinterpretación dos problemas sociais reais. Os problemas deben debaterse de xeito público e abordarse dende perspectivas críticas e racionais, pero os políticos adoitan empregar este concepto de "preocupación da cidadanía" a xeito de escudo discursivo, di Emcke, para evitar ou incluso impedir a búsqueda de motivos racionais que xustifiquen os motivos reais de inquietude. A cidadanía debería estar disposta a diferenciar entre as súas inquietudes e o que Marta Nussbaum denomina asco proxectivo, mediante o cal algunhas persoas estiman que outro grupo de persoas son repugnantes.        Recurre tamén a filósofa a Didier Eribon para cuestionarse que tipo de antefaces ideolóxicos impiden recoñecer o mal que xenera a desigualdade social. A sensación de impotencia da cidadanía fronte á realidade fai que as persoas non se identifiquen de xeito activo cunha idea, por iso os fanáticos non abordan as cuestións que realmente xeran malestar político.  Emcke analiza en detalle un feito concreto de odio, as agresións racistas de grupos de cidadáns de Alemania contra os refuxiados que se dirixían en autobús a un centro de acollida da cidade de Clausnitz. Só tras unha análise detallada das imaxes podemos ter a certeza de que as persoas que acorralan ao autobús non están animadas polo medo ni por ningunha preocupación real. Se fose así, di a autora, non buscarían estar cerca dos refuxiados,  porque o medo trata de poñer distancia. O que esas persoan senten é odio, por iso precisan ter o o seu obxectivo á vista, canto máis cerca mellor, para poder aniquilalo. Lembra a autora a máxima de Adorno e Horkheimer de que o furor sempre se desafoga sobre os que aparecen como máis indefensos. Pero todavía hai algo máis importante que temos que saber para non contaxiarnos desta paixón destructora, e é que o odio non emerxe da nada, sempre hai un contexto específico que o explica e grazas ao cal se instala doadamente. A capacidade de causar dano e tan alta no ser humano porque é inversamente proporcional á que temos para facernos unha imaxe adecuada dos demais. Sen imaxinación non hai empatía. Se non somos quen de imaxinar cada musulmán, xitano, transexual ou muller, en singular, tampouco recoñecermos a súa vulnerabilidade. Só nos construiremos unha imaxe prefabricada na que o odio pode xerminar doadamente. 
    A partires de aquí, Emcke avisa da facilidade coa que determinados políticos ou medios de comunicación e corporacións poden mercadear co medo. O fenómeno das reivindicacións contra o racismo que tiveron lugar hai pouco son manifestacións multitudinarias de atentados que ocorren masivamente. Entre 1980 e 2014 máis de 260.000 afroamericanos foros asasinados nos Estados Unidos. Na guerra de Vietnan, que provocou unha indignación sen precedentes, as vítimas foran 58.220. Remitíndose a Coates Ta-Nehisi, Emcke lembra que non se precisa sequera maldade; abonda con ter unha herdanza segundo a cal os afroamericanos puideron sufrir humillacións de xeito impune. Hannah Arendt, cuxas reflexións son, nestes tempos, absolutamente vitais, lembrounos que unha persoa só se pode defender pola misma causa pola que foi atacada. Se un é atacado como xudeo, só pode defenderse como xudeo, non como ser humano. Se expresamos o noso malestar pódesenos acusar de ser persoas indignadas sen motivo aparente. Hoxendía, simplemente coa acusación de carecer de sentido de humor arrebátaselle a moitas vítimas de acoso a súa capacidade de resistencia. Estas e outras reflexións en detalle fan do libro de Carolin Emcke un manual de urxencia e de boas prácticas para comprender a complexidade da realidade actual e evitar caer nas redes do odio. Imprescindible para construir unha comunidade onde me mire polo ben común. 

(1) Bespaloff, Rachel. De la Ilíada, posfacio de Hermann Broch, trad. de R. Rius Gatell, minúscula, Barcelona, 2009.

miércoles, diciembre 16, 2020

La edad de la ira, Pankaj Mishra (actualizada)

 Biografía.

Pankaj Mishra (Jhansi, Uttar Pradezh, India, 1969) é un ensaísta, escritor de viaxes e novelista. Graduado na Universidade de Allahabad, vive entre Nova Deli e Shimla. Doutorado en Literatura Inglesa na Universidade Jawaharlal Nehru de Nova Deli, publica e colabora en The New Yorker, The New York Review of Books, The New York Times Book Review, New Statesman, Granta, Times Literary Suplplement e The Guardian.

 O seu traballo amplía a nosa comprensión do encontro entre o mundo occidental e o non occidental, converténdose nun referente das novas realidades dos países asiáticos. Ademais da súa novela, The Romantics, publicou catro obras de non ficción: Butter Chicken in Ludhiana, Travels in Small Town India, O fin do sufrimento, o Buda no mundo, Tentacións de Occidente, Cómo ser moderno na India, Paquistán, o Tíbet e máis aló e Das ruínas do Imperio: os intelectuais que refixeron Asia. Das Ruínas do Imperio (Galaxia Gutemberg, 2014), é un intento de revisión da xeopolítica de finais do século XIX e XX dende múltiples perspectivas asiáticas, co que gañou o premio Crossword for Best Non fiction en 2013. No ano seguinte converteuse no primeiro libro dun autor non occidental en gañar o prestixioso premio alemán Leipzig Book Award for European Understanding.

    Pankaj Mishra escribiu este libro entre 2014 e 2016 pola necesidade de reflexionar ante as experiencias desconcertantes, e decotío dolorosas que tiñan dividido ao mundo actual. Fenómenos como a chegada ao poder do nacionalismo hindú, a atracción que o terrorismo do Estado islámico exercía sobre moitos xóvenes das democracias europeas, o Brexit ou a elección de Trump coma presidente dos Estados Unidos, foron as faíscas que prenderon o misto que ilustra a capa da edición española do libro.

     Uns meses despois desta lectura abondaron para que o mundo xa non sexa o que era no mes de xaneiro de 2020, cando escribín a primeira resención deste libro.  Os alarmantes sucesos que provocaron as reflexións deste ensaio semellan terse desenvolvido a unha anormal velocidade de vertixe ata provocar a actual calamidade pandémica global.  Mishra recoñecía no seu texto a existencia dun pánico ubicuo, que non se parece ao medo centralizado que emana do poder despótico, senón que se trata máis ben, dun sentimento xerado polos medios de información e amplificado polas redes sociais, de que pode pasar calquera cousa, en calquera lugar, a calquera persoa e en calquera momento. A sensación, recoñece o autor, de que o mundo xira sen control, está agravada pola realidade do cambio climático, que fai que o noso planeta semelle asediado por nós mesmos. E aquí, estamos, precisamente, no total descontrol.

     Só a unha poboación alienada ou relegada ás marxes do pensamiento se lle pode escapar que a actual pandemia non ten que ver coa historia do noso presente. Todas e todos podemos entender que a globalización é unha realidade tan rotunda como suxire a propia palabra, e que o que significa esa contundente expresión, é a vontade de impoñer en todo o mundo un idéntico xeito de vida, que é o que dicta o réxime económico, xerador dunha desigualdade que ningún sistema democrático –precisamente baseado nos principios contrarios- pode aturar.  

     O sistema de maximización da ganancia a calquera prezo, en beneficio duns pouquísimos individuos ou corporacións é o que ten levado a unha diseminación masiva de conflictos, fanatismos e comportamientos depredadores que teñen afectado ao ecosistema global ata levarnos ao abismo. Manterse preguizosamente na teima de desprezar o coñecemento do pasado máis inmediato, ou da historia do presente que o texto de Mishra nos ofrece, é premer o acelerador cara a extinción. Este xeito de vida absolutamente desmemoriado e hedonista impide que tomen a palabra as persoas e institucións que tradicionalmente termaron do logos, é dicir, da capacidade de comprender, que é imprescindible para vivir. A verdade é precisamente alétheia, non-esquecemento, en alusión ao mítico río Letes. 

Julio Aróstegui
     En España foi o historiador Julio Aróstegui un dos teóricos que aportou máis investigación ao estudo e interese pola historia do presente. Puiden asistir ás súas clases sobre a historia da violencia cando despuntaba a disciplina. Eran os primeiros tempos da historia do presente e lembro o extraordinario que me pareceu a posibilidade de reflexionar sobre a actualidade dende un punto de vista histórico. Ata ese momento, a historia era unha investigación case exclusivamente relacionada co pasado e se querías entender a complexa situación actual tiñas que acudir ao periodismo ou a socioloxía.  O coñecemento do mundo actual, coa axuda de metodoloxías científicas que permitisen análises rigorosas e poucos sesgadas da historia actual facíase dende os departamentos de Historia Contemporánea. Pero as persoas que estudamos nas facultades de historia dos oitenta descoñeciamos que esa "contemporaneidade" non era tal, porque o que alí se estudaba non eran os problemas do mundo actual, senón os dunha época que a academia mantiña pechados na rigorosa marxe temporal que ía dende a Revolución Francesa aos nosos días.

     Pero dos nosos días non tiñamos proxecto de investigación por ningures; simplemente non existía a historia do presente como parte da Historia con maiúscula. Non axudou que a recién inaugurada Historia do presente coincidise co declive das humanidades en xeral, e da historia en particular. Non é este o sitio para analizar as causas deste desleixo intelectual, pero dado que a situación actual está radicalmente cinguida a este despiste xeneralizado, é forzoso retomar o fío da historia cando forzosamente hai que ir cara atrás para desandar os vieiros fallidos que son os que temos elixido e que nos teñen levado a esta calamidade.

    Cómpre decatarse do dano ocasionado pola desconfianza cara a Historia dende un discurso postmoderno que se amosaba implacable contra todo relato pola súa suposta e irremediable condición de nesgado. Se a esto lle engadimos as presións  ideológixas e políticas precisas neste país para pasar rápidamente á páxina da nosa historia recente, entenderemos que non foi doado dende a Historia, defenderse dun ataque que invalidaba precisamente o xeito convencional de exposición dos seus resultados de investigación, é dicir, a narración, que é o mesmo que dicir a palabra, que é xusto dicir, o logos, ou sexa, a base do noso sistema de coñecemento. Paradoxalmente, o resultado deste desprezo foi a aparición de toda clase de produtos indisimuladamente falsos e ficticios que, adobiados cos requisitos da ficción máis comercialmente productiva e intelectualmente degradante se fixeron e se fan pasar aínda por Historia, con maiúscula.

     O coñecemento do pasado non é garantía abondo para o artellamento de políticas de éxito no futuro, pero podemos ter a seguridade de que facer o contrario é a deriva máis eficaz contra a confusión que nos leva a situacións de abismo e incerteza como na que nos atopamos.

Niall Ferguson
            Niall Ferguson, adoita insistir nas carencias dos docentes de historia no ensino de metodoloxías de comparación entre períodos como causa fundamental da falta de comprensión da actualidade en relación co pasado. Pankaj Mishra, pola contra, fai unha escrupulosa defensa da relación dos confictos violentos actuais cos extravagantes atentados do finais de século XIX e comezo do XX protagonizados por nihilistas, nacionalistas, anarquistas ou terroristas. 

Julián Casanova
    No que hai consenso é na existencia e desenvolvemento continuo dunha violencia extrema como consecuencia do racismo, a misoxinia, o desarraigo e a desigualdade, entre outros factores. 
    O historiador Julián Casanova, no seu último libro, “Unha violencia indómita” presenta tamén a violencia como denominador común a un estado de cousas que inclúe por primeira vez o estudo da violencia sexual como factor de desestabilización mundial. Mishra tamén apunta á exclusión da metade da poboación como motor de inestabilidade. Dende o feminismo hai tempo que se derrubaron tabúes que facían imposible investigacións empeñadas en agochar datos. 

Rosi Braidotti
    Mesmo dende o feminismo se achegan propostas que malia toda a dor e marxinación da muller, son quen de evitar o resentemento que é o caldo de cultivo da violencia, como a política afirmativa de Rosi Braidotti, por exemplo. E todo esto baixo o medo de sabérmonos nunha terra vizosa de vinganza subterránea, inagotable, insaciable de exabruptos, segundo recoñecía Nietzsche na súa Xenealoxía da moral.

José Manuel Sanchez Ron
        No caso español, e seguindo coa análise do declive no interese polo pasado, non hai que esquecer as desastrosas consecuencias que tivo o expolio científico provocado polo exilio, como recoñece José Manuel Sanchez Ron no seu derradeiro libro El país de los sueños perdidos. Perdemos non só o mellor do noso acervo intelectual por mor do exilio, senón que seguimos sufrindo unha masiva fuga de cerebros pola nosa desatención á ciencia e á cultura en xeral. Tamén habería que apuntar a deliberada marxinación do estudo da historia recente de España nas aulas e a ausencia de debate como consecuencia directa do medo constante a desatar vellas xenreiras que, sen dúbida, persistiron precisamente pola ausencia de explicación e de investigación sobre o pernicioso tabú da reconciliación nacional. Un círculo vicioso que non desaparecerá milagrosamente, senón coa comprensión, intelectualmente falando, dos fenómenos históricos. 

     Neste contexto, A idade da ira é de interese porque aporta a visión dun investigador formado en contextos culturais tan diferentes como a India e Estados Unidos. O abundante e solvente corpus bibliográfico fai que sexa un libro de varios usos, porque cada capítulo é un convite a unha reflexión continua sobre os innúmeros extremismos que configuran unha paisaxe mundial de desigualdade, radicalización política, fanatismos relixiosos, competitividade extrema,  individualismo a ultranza,  violencia de xénero,  xenofobia,  ataque ao medio ambiente,  terrorismo, etc. Elementos, todos eles, que configuran un estado de ira xeneralizada para cuxa explicación propón o autor una revisión histórica que pasa por cuestionar os piares nos que se sustenta a superioridade intelectual de Europa como paladín do progreso que ten que guiar ao resto do mundo. Unha crítica, outra máis, ao eurocentrismo, ou á versión única da explicación do mundo que impón un Occidente que agora mesmo, en decembro de 2020 semella un xigante a punto de se derrubar. Unha crítica que segue sendo necesaria precisamente para non deixar perder o patrimonio de ideas que deron pulo á ciencia e a xeitos de organización social que, aínda que eivados hoxendía pola insaciabilidade do capital, son a garantía que temos nesta parte do mundo de acadar posibilidades de futuros dignos. Pero á forza ten que ser un discurso apracible e inclusivo, aínda que poida parecer un oxímoron. Precisamos outras visións, precisamos respectar outros mitos e culturas. Porque seguramente todas conteñen explicacións de conflictos que son comúns ao xénero humano. 


Minna Salami
        Minna Salami, no seu recente libro "O outro da montaña. Así verías o mundo se non cho  contase, contén moitas reflexións aparentemente sinxelas e que son o cerne de violencias que se levan producindo en todo o mundo dende milenios.

     Mishra, en todo o libro, plantexa a mesma preguntas: ¿onde reside a explicación de tanta barbarie? ¿cal é a orixe desta ira que non cesa e que nos mantén nun estado continuo de medo e perplexidade, e cuxa intensidade ameaza con perpetuarse?. Unha das claves estaría no resentimento, un estado emocional tóxico e global que afecta a unha cidadanía que xa ten sufrido por demasiado tempo a frustración nas súas esperanzas de acadar as metas que aseguraba a política supostamente máis respectuosa co ser humano nacida coa Ilustración. 

     O resentimento global de hoxe produce os mesmos monstros que os da primeira onda de globalización de finais do XIX.  A política de retórica e xestos extravagantes, di o autor, é a mesma hoxendía que a de aquel poeta italiano de comezos do pasado século, o inventor do saúdo nazi, Gabriele D´Annuncio, cando ocupa a cidade de Fiume. A política xenófoba actual é a mesma que levou a cidadáns franceses a masacrar a traballadores inmigrantes italianos en 1893, ou a que xusfiticou o supremacismo de Estados Unidos contra os chineses, ou a de Austria-Hungría cando fixeron dos xudeos o chivo expiatorio por antonomasia. O terrorismo actual tería moito máis que ver cunha crise global do capitalismo que co trillado paradigma do choque de civilizacións, un mantra que só pola súa extrema simpleza é tan doadamente asimilable polo conxunto dunha poboación moi poco preparada para a autocrítica.  Hoxe, coma en 1916, vivimos nunha atmósfera densa e velenosa de sospeita, cobiza e pánico mundiais  (R. Tagore). A ultradereita en expansión en Europa e Estados Unidos non ten unha visión moi diferente da que presentaba o Manifiesto futurista de Filippo Marinetti, admirador de D´Annunzio, cando dicía: queremos glorificar la guerra -única higiene del mundo-, el militarismo, el patriotismo, el ademán destructor de los anarquistas, las bellas ideas por las cuales se muere y el desprecio a la mujer. Queremos destruir los museos, las bibliotecas, las academias e todo tipo.

     A recente violencia salvaxe semella, en palabras de Mishra a máis longa e estraña das guerras mundiais: unha guerra que semella, pola súa ubicuidade, unha guerra civil global. E, acaso non estamos hoxe, no medio desta pandemia, padecendo unha situación de guerra global?

     Para Mishra hai certezas que non podemos desbotar. Unha delas é que a sobreactuación das potencias mundiais, encabezadas por Estados Unidos, falando sen parar da superioridade dos valores propios, non van a aportar solución, senón máis resentimento, e polo tanto máis violencia. O movemento Black Lives Matter que ten lugar nos Estados Unidos e noutras moitas partes do mundo como consecuencia do racismo, non deixa lugar a dúbidas sobre unha posible situación de non retorno no que á tolerancia da violencia institucionalizada se refire.

     Non hai dúbida de que a sociedade comercial universal de individuos racionais que procuran o seu propio interese, defendida orixinariamente no século XVIII, por pensadores da Ilustración como Montesquieu, Adam Smith, Voltaire e Kant, non nos trouxo a prometida civilización universal coa súa harmoniosa mestura de sufraxio universal, oportunidades educativas, crecemento económico sostido, iniciativa privada e progreso persoal.

Hanna Arendt
    Ademais, a globalización, segundo Mishra, ao debilitar anteriores modelos de autoridade, xerou novos e imprevisibles actores internacionais, xestando un status xa prognosticado en 1968 por Hanna Arendt cando advertía que por primeira vez na historia, semellaba que todos os pobos da terra tiñan un presente común. Non son profecías as advertencias de Arendt, son reflexións produto dun rigoroso pensamento que pode achegar conclusións tan acaídas logo dunha atenta análise dos feitos. Grazas á pandemia, temos a posibilidade de experimentar verdadeiramente o que é ese presente común, así que a atención á filosofía anterior á “postverdade”, ou sexa, á mentira, preséntasenos como unha necesidade vital.

     Segundo Mishra, as bondades dun mundo interdependente e globalizado, pola contra, sí que teñen sido empregadas polos individuos do Daesh e os demagogos e líderes autoritarios de todas as cores, nun contexto de políticas reactivas antidemocráticas en Francia, Estados Unidos e Reino Unido, pero tamén en Tailandia, Filipinas, India ou Israel. E ante este mundo de imaxes nos medios de comunicación de irados políticos insultando aos outros, principalmente aos inmigrantes, pero tamén menospreciando os dereitos da muller e das confesións e culturas subalternas, provoca unha caída no umbral de atrocidades permitidas que teñen a consecuencia directa de aumentar por todas partes o resentimento que será o xérmolo dos novos e repetitivos ciclos de violencia, e sobre todo seguirá xerando confianza en líderes autoritarios e sen escrúpulos.

     A estas alturas resulta evidente que o enfrentamento Islam-Occidente non explica a  violencia  actual, polo que deberiamos abandonar xa esta obsesión e centrármonos nas  causas desa ira global que transcende fronteiras nacionais, relixiosas e raciais.

      É evidente que a global desigualdade na distribución da riqueza ten erguido muros humillantes e que as comunicación dixitais, que nos achegan a todos, aumentan a capacidade de establecer comparacións envexosas nun ambiente de “solidariedade negativa”, expresión que Hanna Arendt emprega con precisión para definir unha realidade cada vez máis claustrofóbica. Arendt atopa que a orixe dos totalitarismos está directamente vinculada cunha solidariedade negativa que emerxe como consecuencia dunha experiencia de fracaso, tanto individual como colectiva. Unha sociedade masa na que este vocábulo aplícase só cando nos estamos a referir a persoas que, ben polo seu puro número ou ben pola súa indiferencia, ou ámbalas dúas cousas a un tempo, non poden ser integrados en ningunha organización baseada no ben común.

Max Scheler
      Hai que ter en conta, ademáis que, no pasado, as situacións de crise e desigualdade extrema eran amortiguadas por institucións como a familia, a comunidade ou o estado, hoxe moito menos activas. De xeito que temos que prestar atención ás proféticas reflexións da filósofa cando advirte dun futuro marcado por un espantoso odio mutuo e unha irritabilidade universal de todos contra os demais. Non está de máis, baixo o meu punto de vista, atender ao xa esquecido filósofo Max Scheler, sobre todo nas súas aportacións relativas á fenomenoloxía do resentimento e á súa reflexión sobre a conexión que procura o amor como raíz do espíritu persoal e da comunidade de persoal, porque só á luz do amor aparécesenos a faciana do outro que non somos nós na súa cara máis nobre.

jueves, octubre 01, 2020

Fuentes para el estudio de la obra de la escritora Concha Castroviejo


 


Llegué a Concha Castroviejo tirando de los siempre feraces hilos de la investigación sobre Rosa Chacel. Sabía que detrás de este nombre se encontraba una obra interesante y enseguida abrí una ventana al pasado de esta mujer que siempre ilustra y reconforta. Su novela Víspera del odio, la única que leí hasta el momento, es un relato estremecedor del sufrimiento que para nuestro país, nuestra cultura y sobre todo para las mujeres, supuso la dictadura y el exilio. Una pérdida que sólo dejará de ser irreparable cuando recuperemos estas voces que son el susurro de lo que hoy es nuestra vida. Mi humilde contribución al acto de esta tarde es una recopilación de fuentes para el estudio de la obra de Concha Castroviejo. Agradezco a Iago Castroviejo el haberme prestado parte de su obra.

Mi contribución para la difusión de la obra de esta autora consiste en una recopilación de fuentes, tanto bibliográficas como documentales. La gran mayoría de las referencias las podéis localizar en la Biblioteca de la Universidad de Vigo. 



Castroviejo, Concha. Dos Arquivos do trasno, Grial, Vigo, nº78, p.501-502. Nanina Santos. Consello da Cultura Galega.
____  O espello no serán. Grial, Vigo, nº52. Nanina Santos. Consello da Cultura Galega.
____ Los Pazos de Ulloa. Revista de Occidente, Madrid, n.53, 1967. Nanina Santos. Consello da Cultura Galega.
____ Años de colegio, La Estafeta Literaria, n.320-321, 1965. Nanina Santos. Consello da Cultura Galega.
____ Mujeres sin importancia, Galicia Emigrante, Buenos Aires, nº6, 1954. Nanina Santos. Consello da Cultura Galega.
____ El inaudito teatro de Borobó, Presencia de Curros y D! Emilia, Vigo, Galaxia, 1951, Colección Grial, 3. Nanina Santos. Consello da Cultura Galega


BIBLIOGRAFÍA SOBRE CONCHA CASTROVIEJO.

Borobó. Anacos. Atlántico diario (5,6,7,8,9 agosto de 1991).

____  [R. García Domínguez). As películas de Antón Beiras e ss, O novelo dos anacos e outros exemplos, Santiago de Compostela, Universidade, 2002, p. 84-105. 

Bravo Villasante, Carmen. Historia de la literatura infantil española. Madrid, Escuela Española, 1979, p. 237-238

Cadarso, Antonio R. El disfraz masculino de Concha Castroviejo. La Noche

Fernández del Riego, Francisco. Memoria de Concha Castroviejo, La Voz de Galicia, 15-3-1996. p.8.

Larraz, Fernando. La «operación retorno» de la narrativa en elexilio en la prensa diaria del Franquismo (1966-1975). Los casos de ABC, Informaciones y Pueblo. Dicenda. Cuadernos de Filología Hispánica 52 2011, vol. 29 171-195. [disponible texto completo]. Se trata de un artículo muy interesante que comenta pormenorizadamente la labor de Castroviejo en el diario Informaciones, publicación de referencia para conocer la literatura de los años de la transición y el exilio, y donde periodistas de la talla de Juan Pedro Quiñonero hicieron posible el conocimiento en España de la obra de Rosa Chacel. 
Marco, Aurora. Castroviejo, Concha, Diccionario de mulleres galegas. Vigo, A Nosa Terra, 2005.

Marco, Joaquín y Gracia, Jordi. La llegada de los bárbaros. La recepción de la literatura hispanoamericana en España, 1960-1980 Barcelona, Edhasa, 2004, p. 1183. 
Marra-López, José Ramón. Castroviejo, Concha: Víspera del odio. Barcelona, Ed. Garbo, 1959. Ínsula, 1960, 163, 10.
Mieza, C. “Concha Castroviejo” entrevista de 1972 en La mujer del español, Barcelona, Marte, 1977, p. 123-137.
Perretta, Gilda. Como un caracol sin concha. La experiencia del desarraigo en "Los que se fueron", de C. Castroviejo. En: Crespo Vila y Pastor, Sheila (2017). Dimensiones: El espacio y sus siginifcados en la literatura hispánica. Texto completo del libro.
Torres Nebrera, Gregorio. La narrativa de Concha Castroviejo. Anuario de Estudios Filológicos, v.XXXV, 2012, 215-233. [disponible texto completo en enlace y versión en papel en Biblioteca de Filología y Traducción de la Universidad de Vigo]
Santos Castroviejo, Nanina. Concha Castroviejo. Unha muller na fronteira. Grial: revista galega de cultura, n.188, 2010, pp. 132-139. [disponible en la biblioteca de Filología y Traducción, Universidad de Vigo]

Valdivieso, Teresa L. El drama de lo tangencial en "Víspera del odio" y "Una mañana cualquiera. Letras femeninas, v.12, n.1/2 (primavera/otoño 1986), pp. 24-33. [localizable en la biblioteca de la facultad de Filoloxía e Traducción de la Universidad de Vigo].

FUENTES DOCUMENTALES 

Consello da Cultura galega. Nanina : Concha Castroviejo
Recuperado o 01/10/2020 do Álbum de Galicia. Biografía, fotos y publicaciones digitalizadas de Concha Castroviejo en el Consello da Cultura Galega. 

Archivo de la la escritora Carmen Conde, cuyo catálogo está accesible en la web del Patronato Carman Conde-Antonio Oliver, se conservan los siguientes artículos publicados por Concha Castroviejo en los diarios Informaciones, Hoja del Lunes y ABC

  • Dos libros africanos. En: Informaciones. 20 julio 1962.
  • Libros y revistas. En: Hoja del Lunes. 28 octubre 1968. (Acompaña tarjeta de visita de Concha Castroviejo Blanco – Cicerón). 
  • Una época literaria en los recuerdos de Concha Méndez. En: ABC. 4 octubre 1970. 
  • La vuelta de un poeta. 1 septiembre 1975.
  • El poder, el amor y otras historias. 28 de agosto de 1978. 
  • El premio Nobel : Isaac Bashevis Singer. En: “Hoja del lunes. Madrid, 9 de octubre de 1978. 
  • Un epistolario. En: “Hoja del lunes”. Madrid, 12 de enero de 1981. 
  • Averiguaciones y reincidencias. En: “Hoja del lunes”. Madrid, 12 de enero de 1981.
  • La vida cercada: José Luis Sampedro: Octubre, octubre. En: Hoja del lunes. Madrid, 16 de noviembre de 1981.  



Si queréis aproximaros a la dificultad real que tenía cualquier mujer que osara hacer literatura hace poco más de medio siglo en nuestro país, aquí os dejo un explícito artículo sobre la obra de Concha Castroviejo, "Víspera del odio". Lo firma un tal Antonio R. Cadarso, que dice ser su amigo. Pues menos mal, porque la felicitación que le dedica es todo un alarde de misoginia y ataque frontal a la literatura escrita por mujeres. 


(cortesía de Iago Santos Castroviejo)



martes, septiembre 22, 2020

Veinte razones para leer Estación. Ida y vuelta, de Rosa Chacel, editada por Cuadernos del Vigía (en construcción)

Fuente de la imagen: Ed. Cuadernos del Vigía

1. La primera novela española plenamente de vanguardia, fue escrita por una mujer, y de la generación del veintisiete. Puede que fuese precisamente el exceso de experimentación vanguardista lo que llevase a Ortega a incumplir su promesa de publicación y que "tan solo" le abriese a la escritora las puertas de Revista de Occidente, donde solamente dos mujeres, Chacel y Zambrano sortearían la misoginia científica de la época. 

2. La única que se inserta con pleno éxito en la estela de la técnica y estética narrativa de Joyce. 

3. La confirmación de que la del 27 no fue sólo una generación de hombres poetas, sino de mujeres poetas y narradoras excepcionales.

4. La prueba de que lo que se conoció 25 años después de la publicación de esta novela como Nouveau Roman, ya estaba prefigurado aquí. 

5. La utilización de la técnica de lo visual en la literatura -ékfrasis- que demuestra la enorme capacidad creativa de Chacel en el dominio de la interacción de la visión, que es el modo de percepción propio de las artes plásticas, en la literatura. 

6. Una obra de arte total, en donde los efectos pictóricos, escultóricos, arquitectónicos se unen a los recursos textuales para crear una forma totalmente novedosa de arte en que la obra sólo la crea el lector que se "somete" a un modo de percepción totalmente novedoso y del que carece de toda experiencia.

7. La ruptura absoluta de la trama convencional para construir un texto que con un lenguaje diáfano construye una historia que supone un reto en cada párrafo, en cada línea, porque exige el abandono de cualquier prejuicio de lectura de un texto literario.

8. El existencialismo en estado puro, también mucho antes de El ser y la nada, de Sartre/Beauvoir. La constatación de que la mente, la cociencia, puede ser, es, la auténtica dramais personae.

9. La razón vital de Ortega convetida en personaje literario. El absoluto respeto al magisterio del filósofo español y la absoluta determinación de Chacel a reinterpretarlo, consiguiendo un texto orteguiano mucho más allá de Ortega. 

10. La interdependencia de lo racional/emocional imprescindible para la creación y la vida.

11. El impulso genésico, o la determinante dependencia de Eros en la circunstancia vital.

12. La intercambiabilidad, o la performatividad del género, 65 años antes de la articulación filosófica de este discurso por Judith Butler.

13. La posibilidad de que las lectoras y lectores en España puedan comprender un texto que no ha sido entendido en un siglo, a pesar de constituir una novela absolutamente moderna e imperecedera. 

14. El afán de comprender a la juventud de cualquier época como condición absolutamente necesaria para articular sociedades respetuosas y capaces de diseñar contextos de futuro dignos de ser vividos. 

15. Aceptar e al reto de una autora que ya nos avisa de que el que quiera seguir este relato tiene que someterse a un acto tan difícil como doloroso, que es dejar en suspenso su memoria y hacerlo sin escándalo. 

16. Replantearse las etiquetas que han fijado muchas veces erroneamente a las obras de arte en espacios e imaginarios irreales impidiendo el disfrute de los mismos. En el caso de Chacel, el recalcitrante rótulo de "literatura deshumanizada" que impidió durante mucho tiempo la lectura de sus textos. 

17. Disfrutar de un texto que penetró en una senda literaria totalmente nueva en nuestro país en la que se atisban reflejos de jinetes tan relevantes como Unamuno, Baroja, Valle-Inclán o Ramón Gómez de la Serna. 

18. Disfrutar de las creaciones literarias a que pueden conducir las inteligente y sugestivas lecturas que Chacel hizo de Dostoiesvski, Balzac, Nietzsche, Platón...Schopenhauer.

19. Rescatar a nuestras Chacel filósofa de la que ya en 1931, poco después de la publicación de Estación. Ida  Vuelta, Revista de Occidente publicó su interesantísimo artículo sobre el la relación entre los sexos, que todavía hoy permanece olvidado  -no se reeditó desde 1931- a pesar de que aporta ideas que aún son vetas sin explorar en la comprensión de las relaciónes sexuales y de la conflictividad de las relaciones de género.

20. El absoluto respeto, religioso casi, por la perfección de la lengua, el mismo que como escultora demostró con la materia, con la forma. 

(estas son mis razones sin orden de importancia y que se me ocurren de repente, pero dije veinte como podría decir cincuenta)

Gracias a Editorial Cuadernos del Vigía por esta preciosa edición.



sábado, agosto 15, 2020

O libro da filla, Inma López Silva

 


A lectura non sempre é só un pracer. Nin a escritura. Moitas veces, coma no caso do Libro da filla, de Inma López Silva, é tamén un compromiso ético. Ocorre con novelas como 2666 de Bolaño. Son relatos sobre un tipo específico de mal, o exercido contra a muller. Lembrei a Bolaño porque atopei na escrita de Inma certa lembranza a aquel rexistro pericial-literario que nos mergullaba nunha lectura que obriga e ollar de frente os excesos de violencia cuxa existencia adoitamos rexeitar, ou cando menos esquivar de xeito cotián. Cicais porque a violencia específica contra a muller, sexan feminicidion case institucionalizados coma o de Ciudade Juárez, entre tantos, ou as violacións de nenas polos seus pais ou familiares, son temas dos que todavía non se pode falar moi alto. O feito de que sexa o amor o tema de fondo sobre o que se artella a desgraza do Libro da filla, fai moito máis arrepiante o encontro co mal. Ademais, o mal extremo atorde. Hannah Arendt, que afondou no tema en milleiros de páxinas, falou da banalidade do mal a xeito de explicación de feitos tan absolutamente dolorosos como o exterminio masivo nos campos de concentraicón. Non atopo moita diferencia entre os procesos históricos de aniquilación case industrializada de determinados grupos de persoas pola súa pertenza a un determinado grupo relixioso, político, étnico ou cultural, cos fenónemos diversos de violencia contra a muller. Non penso que Arendt se referise co concepto de banalización ao carácter do mal como cousa común, pero o certo é que eses fenómenos teñen ese carácter de vulgares, insustanciais e ordinarios. Consideralos feitos como extraordinarios significaría arroupalos cunha certa auréola de admiración ou, cando menos, como algo moi esporádico e irremediable contra o que nada se pode facer. Coma se se tratrase dun furacán ou do impacto dun meteorito. É evidente que dende esa posición desartéllase toda posibilidade de loita de rehabilitación social. Considerar como algo extraordinario os asasinatos de mulleres ou as violacións de nenas dentro do ámbito familiar convida a aceptar de xeito pasivo un feito contra o que nada se pode facer porque forma parte da idiosincrasia do home. Bolaño, Arendt, Inma, e tantas outras, contribúen a erguer o veo protector que agocha ao mal para deixar ao descuberto a súa desacougante ordinariez. Dende a ficción, os extensos parágrafos de informes periciais de 2666 de Bolaño, ou a pormenorizada análise e comportamento emocional dos personaxes do Libro da filla, de Inma, actúan de xeito completamente equivalente á argumentación do ensaio de Arendt. Escoitar a indiferencia e frialdade das respostas de Eichmann ao xuiz (hai documentaión audiovisual) alegando coa cortesía e amabilidade dun velliño indefenso que el o único que fixera fora levar os trens ao seu destino, causa a mesma parálise e estupor no lector como a rutina e vulgar descripción das esceas do crimen de Bolaño ou o devir cara comportamentos totalmente abxectos dos personaxes emocionalmente sanos, polo menos en apariencia, e de moral irreprochábel do Libro da filla de Inma. Unha novela valente que nos enfronta de xeito moi eficaz non só á posibilidade de formar parte deses individuos que cometen actos horrendos, senón de coadxuvar no mantemento dos mesmos se os seguimos ollando como cousa extraña a nós mesmos. 



jueves, mayo 28, 2020

Cuaderno de J. Perianes. La caída es libre (post post)


J.Perianes. Galería Max Estrella
Cuatro líneas y ya tenemos una historia. Así es el dibujo. Sencillo y pertinente. ¿Qué es la perspectiva? Una cuerda y un clavo. Y ya está. En este cuaderno de J.Perianes está la sencillez del trazo certero que dibuja confinamientos inauditos. El desasosiego de lo real se hace dibujo que provoca una cierta paz, como de la materialización de la incertidumbre imposible de expresar con palabras. Y a la vez un toque de suave comicidad que hace digerible lo descomunalmente anormal. Porque no hay miedo. Son unos trazos seguros que confirman lo inteligible de este contexto desconcertante. Y ahí, en este punto, en esta comprensión de lo que todos parece dar por paranormal, por distópico, encuentro la mano que nos tiende el arte en el abismo. Hay ciertas claves, ciertas seguridades, y quizás porque son tan evidentes, nos insultan al reconocernos como  perfecctamente ciegos. Podemos sentirnos parte de una comunidad infame y no solidarizarnos con la estupidez. Y esto, creo que consigue transmitirnos alguno de estos dibujos. No es poco. Y hacerlo con nitidez, con gracia, con cierto temple que da consistencia a la ingravidez. (la caída es libre. El subrayado es mío).
Buen proyecto el de la Galería Max Estrella.

jueves, abril 09, 2020

Inmunidad de rebaño. La sociedad del desconocimiento

Cada día mueren cientos de personas como consecuencia directa de un mundial y monumental fallo de sistema. El mundo se ha despistado desde hace más de dos décadas, más o menos desde la introducción masiva de las tecnología de la comunicación. Mirar pantallas compulsivamente nos ha hecho perder el tiempo necesario para mantener la profesionalidad en nuestros trabajos. La libertad que hemos disfrutado ha sido consecuencia de un espíritu crítico producto de la revolución de las luces, de la inteligencia, del prestigio de la creación. La creación no tiene apellido. Es arte, es música, es diseño, es invencion de nuevas herramientas y es descubrimiento de nuevas fórmulas para vivir mejor, cuidándonos y cuidando el entorno, que es lo que hace posible la vida. Pero nos hemos despistado; los millones de horas escamoteados a la investigación de verdad en pro de una impostura para estar a la última en cualquier especialidad, en cualquier ámbito del conocimiento se cobran su precio. Lo estamos pagando. La mercantilización del saber vía acumulación del capital cientifico a manos de multinacionales del sector editorial ha dificultado, imposibilitado el acceso a la información mínimo que exige toda tarea de investigación: el análisis previo del conocimiento existente para avanzar el campo de investigación. (quien puede atreverse ahora con repositorios en abierto -este es otro tema- que ofrecen 15.000 artículos sobre coronavirus? La supeditación de la investigación a la obtención de un currículum diseñado con poca empatía por lo social y lo auténtico ha hecho el resto. Y ahora desaparecen vidas. Pero tan grave, si cabe, porque seguirá siendo la garantía de la desaparición de más vidas, es la desaparición de ideas. El sometimiento, la obediencia, la falta de espíritu crítico, ya obsesivamente menospreciado por la frivolidad de las redes sociales, está convirtiendo incluso a las personas más intelectualmente inquietas, en individuos temerosos de ofrecer una opinión contraria a la idea dominante. Y la idea dominante se expresa con metáforas bélicas. Nos hemos deslizado por la pendiente del algoritmo y quizá el rebaño inmune no tenga otra visión en el horizonte que  la obsesión por no quedarse atrás en una brecha digital de la que ya no hablaba nadie. Era un concepto demodé. Todos parecíamos estar en la onda. Y no, claro que no. Hay alumnos que no tienen medios para seguir clases virtuales, hay miles de trabajadores que no pueden teletrabajar porque la vida no es estar conectado a un ordenador. Están en riesgo las ideas, amigas y amigos. La ideas son todo lo contrario a un "me gusta" o a la repentización y repetición de unas notas ajenas. Si no compenemos no habrá música. Las notas estarás sólo al servicio de sintetizadores preprogramados para atolondrarnos con monótonas sintonías. Las ideas son la vida, los laboratorios son la vida, las bibliotecas son la vida, los libros son la vida, las ideas originales de los que han pensado antes que nosotros, son la vida. No somos seres virtuales, no somos rebaño; atrevámonos a seguir pensando por nosotrxs mismxs y sobre todo, atrevámonos a escribirlo y debatirlo. Adelante!!

jueves, abril 02, 2020

El presente


Tenemos el presente, y tenemos el pasado. Eso, por mantenernos fieles a la creencia en la existencia de un tiempo lineal, porque en alguna seguridad tenemos que anclarnos para observar el paisaje. Son dos elementos sobre los que reflexionar, pero parece que no hay tiempo. De modo que, sin querer, hemos girado, ya no estamos en la linealidad. Pero disimulemos, mantengámonos firmes para doblegar esta línea que ya no nos da seguridad pero es la que tenemos. ¿qué hacer? Las reflexiones, de las mentes más entrenadas en el pensamiento y la especulación filosófica más conocidas, Zizek, Byung-Chul Han no me convencen, cuando sólo hace unas semanas me deleitaba y complacía en sus lecturas. Ahora  parecen insostenibles. Por una vez me convencen más mis afines, mis compatriotas (a mi, que la patria nunca me emocionó lo más mínimo) como  Arnau Navarro en "la hora de la filosofia", o Muñoz Molina, en El regreso del conocimiento. Tengo pocas seguridades en la vida, pero esta de que el virus se coló por el despiste generalizado y la estulticia mundial no la pongo en duda. Llevamos, al menos 20 años despistados, haciendo como si todo diese absolutamente igual, perdiendo interés en nuestras profesiones y en los valores que nos sostienen como comunidad. La belleza y el bien son rasgos del mismo rostro que el de la sabiduría. Hemos perdido cuando dejamos que se invirtiese la pirámide de valores. Y la cosa se perdió cuando le hemos transmitido a nuestras hijas e hijos esta apatía. De modo que la generación que está ahora al mando, por decirlo muy vulgarmente, es la que ha sido educada en ese desierto de lo real. La filosofía es lo único que nos puede salvar, porque como sostiene Arnau, si no hacemos las preguntas que interesan, la ciencia no se pondrá a especular para obtener las respuestas. Pero ¿hay alguien en el ágora escuchando?. He vuelto a facebook, una red de la que huí despavorida en 2008 y no me reconozco en los miles de comentarios que en esta situación de supervivencia siguen hablando de intereses políticos, intereses económicos y falta absoluta de piedad. Mi abuelo, si te quedabas mirando un objeto, recuerdo, se levantaba y te lo acercaba. Mi madre se mostraba contrariada por no poder visitar a enfermos desconocidos. A mi siempre me pareció exagerado ese afán de mis ancestros del bien por el bien, como el arte por el arte; hasta ahora no supe que era la clave de la supervivencia. Una palabra esta, que una amiga, L. mencionó hace un par de meses antes de la pandemia para animar a mi comunidad universitaria a recuperar el valor de la información científica y la colaboración como elemento de salvación. Se rieron. Que broma macabra, porque estoy segura de que ella, la más desvalida, la más ignorada y vulnerable, estoy segura de que sobrevivirá. Porque la sentatez salva. Un abrazo a todas y todos. Seguiremos por aquí. Siempre aportando. 

PD. los comentarios, como la mayoría me los hacéis llegar por whatsapp y considero que son voces siempre sensatas, los comparto, aquí; los blogs, lamentablemente han pasado casi a ser arqueología, pero es necesario levantar piedras, así que ¡vamos allá!